Obóz pracy przymusowej dla krakowskich Żydów funkcjonował od jesieni 1942 r., a 10 stycznia 1944 r. został przekształcony w obóz koncentracyjny. Ostatnia grupa więźniów, składająca się z ok. 600 osób, opuściła KL Plaszow 14 stycznia 1945 r.

Archiwum obozowe zostało zniszczone, dlatego liczba ofiar KL Plaszow i osób pochowanych na jego terenie jest szacunkowa. Na podstawie dostępnych źródeł historycznych ocenia się, że na obszarze obozu mogą znajdować się szczątki ok. 56 tys. zabitych podczas wojny, w tym więźniów obozu oraz ofiar egzekucji Gestapo i likwidacji getta w 1943 r.

Przez cały okres funkcjonowania obozu więziono w nim w sumie ok. 30–35 tys. osób.

Obóz pierwotnie przeznaczony był dla Żydów z likwidowanego getta w Krakowie. Najliczniejszą grupę więźniów stanowili Żydzi z Generalnego Gubernatorstwa, głównie z gett w Krakowie i okolicach. Prócz Żydów w obozie umieszczano także Polaków – podejrzanych o działalność konspiracyjną krakowian oraz mieszkańców podkrakowskich miejscowości. Więziono tu również rodziny romskie. KL Plaszow był ponadto obozem tranzytowym. Trafiały do niego transporty z innych obozów w dystryktach krakowskim, lubelskim i radomskim; przywożono tu też Żydów z Węgier, których kierowano następnie do KL Auschwitz.

W lipcu 1943 r. na terenie obozu pracy przymusowej Plaszow utworzono odrębną jednostkę, tzw. obóz pracy wychowawczej dla Polaków. Więziono w nim osoby oskarżane o przynależność do ruchu oporu, przestępstwa administracyjne i pospolite, a także ofiary pacyfikacji podkrakowskich wsi. W styczniu 1944 r. obóz pracy wychowawczej stał się częścią KL Plaszow. Czas odbywania kar (od trzech do sześciu miesięcy) bywał często wydłużany. Liczba więźniów wynosiła od kilkuset do ok. 3 tys. osób.

W obozie umieszczano też osoby niebędące formalnie jego więźniami. W 1944 r. przetrzymywano na terenie KL Plaszow kilka tysięcy mężczyzn, prewencyjnie aresztowanych 6 sierpnia w Krakowie w związku z wybuchem powstania warszawskiego (tzw. czarna niedziela). Ponadto niemieckie formacje policyjne przeprowadzały na terenie obozu egzekucje osadzonych w krakowskich więzieniach, przede wszystkim z więzienia przy ulicy Montelupich.

Więźniowie KL Plaszow pracowali przy budowie i rozbudowie obozu – rozbierali i niwelowali cmentarze żydowskie, na terenie których założono obóz, byli kierowani do pracy w dwóch kamieniołomach obozowych, przy wznoszeniu nowych obiektów (baraków, koszar załogi, piekarni) czy kopaniu stawów przeciwpożarowych. Do września 1943 r. więźniowie pracowali także w przedsiębiorstwach i fabrykach położonych poza obozem. Część z nich była osadzona w podobozach zlokalizowanych przy tych zakładach (np. przy Fabryce Naczyń Emaliowanych Oskara Schindlera czy Krakowskiej Fabryce Kabli). Więźniowie pracowali także w znajdujących się na terenie obozu warsztatach szewskich, trykotarskich, metalowych, zegarmistrzowskich, papierniczych, w drukarni i szczotkarniach oraz w zakładach krawieckich Juliusa Madritscha.

Masowe egzekucje odbywały się w trzech miejscach na terenie obozu: przy północnej granicy starego cmentarza żydowskiego (tzw. bagier, od pracującej tam koparki) oraz na terenie szańców FS-21 (H-Górka, gdzie obecnie stoi krzyż) i FS-22 (C-Dołek, gdzie obecnie stoi Pomnik Ofiar Faszyzmu). Określenie H-Górka, czyli Hujowa Górka, pochodzi od nazwiska esesmana Alberta Hujera, często dokonującego egzekucji w obozie. Z kolei nazwę C-Dołek, czyli Cipowy Dołek, nadali temu miejscu przez analogię sami więźniowie.

Na terenie KL Plaszow ginęli więźniowie obozu oraz osoby przywożone tam przez Gestapo wyłącznie na egzekucje (głównie więźniowie polityczni, Żydzi ukrywający się na tzw. aryjskich papierach, mieszkańcy pacyfikowanych podkrakowskich miejscowości). W marcu 1943 r. w obozie rozstrzeliwano także Żydów z krakowskiego getta – przeważnie osoby starsze, które nie mogły wykonywać ciężkiej pracy.

W 1943 r. więźniów obozu pracy wywożono do obozów zlokalizowanych przy dużych fabrykach, m.in. w Pionkach, Skarżysku-Kamiennej, Częstochowie. Od lata 1944 r., w związku z rozpoczęciem likwidacji KL Plaszow, wysyłano z niego transporty do następujących obozów: KL Auschwitz, KL Mauthausen, KL Gross-Rosen i jego podobozu w Brünnlitz, KL Ravensbrück, KL Flossenbürg i KL Buchenwald.

Po wojnie odbyły się dwa główne procesy, w których sądzono funkcjonariuszy KL Plaszow: proces komendanta Amona Götha, zakończony wyrokiem śmierci (egzekucję wykonano 13 września 1946 r.), oraz proces osiemnastu członków załogi obozu, w którym 21 stycznia 1948 r. na karę śmierci skazano Lorenza Landsdorfera, Ferdinanda Glasera, Edmunda Zdrojewskiego i Arnolda Büschera, zaś dwunastu byłych esesmanów otrzymało wyroki długoletniego więzienia. Jeden z pozostałych dwóch esesmanów zmarł przed końcem procesu, drugi został uniewinniony. Część funkcjonariuszy w kolejnych latach stawała również przed polskimi, niemieckimi i austriackimi sądami.

Obóz dzielił się na trzy sektory:

– więźniarski: baraki mieszkalne (osobne dla kobiet i mężczyzn), latryny, część szpitalna oraz gospodarcza (kuchnia, magazyny produktów spożywczych, piekarnia), a także kwarantanna;

– administracyjny, przeznaczony dla załogi obozowej: koszary, komendantura, baraki, garaże, magazyn zrabowanego mienia i domy oficerów SS;

– przemysłowy, w którym mieściły się warsztaty korzystające z niewolniczej pracy więźniów.

Relacje i dokumenty dotyczące KL Plaszow znajdują się przede wszystkim w zbiorach Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie, Instytutu Pamięci Narodowej, Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie, United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie i USC Shoah Fundation w Los Angeles. Muzeum Krakowa w grudniu 2019 r. uruchomiło Archiwum Cyfrowe KL Plaszow (www.ca.muzeumkrakowa.pl), które docelowo stanie się kompendium wiedzy na temat obozu.

Przed powstaniem obozu na tym terenie znajdowały się dwa szańce i prochownie austriackiej twierdzy Kraków z XIX w. oraz dwa cmentarze żydowskie (gminy podgórskiej, założony w 1887 r., oraz gminy krakowskiej, funkcjonujący od 1932 r.) z budynkami służącymi uroczystościom pogrzebowym i pełniącymi funkcje administracyjne. Znajdowało się tam także sanatorium żydowskiego Towarzystwa Ochrony Zdrowia w Krakowie dla dzieci zagrożonych gruźlicą. Przy obecnych ulicach Heltmana, Jerozolimskiej i Wielickiej stały prywatne domy.

W połowie 1944 r. obóz zajmował powierzchnię ok. 80 ha. Jego granica przebiegała od bramy głównej przy ulicy Jerozolimskiej wzdłuż ulicy Wielickiej aż do obecnej ulicy Kamieńskiego (wraz z domami przy ulicy Pańskiej). Następnie ogrodzenie obozu wytyczono wzdłuż ulicy Kamieńskiego, nad granią kamieniołomu „Bonarka”, wzdłuż ulicy Swoszowickiej i obecnej drogi dojazdowej do zbiornika Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji „Krzemionki”, a następnie na jej przedłużeniu aż do wapiennika miejskiego.

Utworzenie Muzeum KL Plaszow to przedsięwzięcie, w które zaangażowane są miasto Kraków oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Muzeum ma stać na straży pamięci tysięcy ofiar byłego niemieckiego nazistowskiego obozu KL Plaszow. Utworzenie instytucji, uporządkowanie terenu i budowa budynku wystawowego – Memoriału – są podyktowane potrzebą godnego upamiętnienia tragicznej historii tego miejsca i ugruntowania wiedzy o istnieniu niemieckiego obozu koncentracyjnego i pracy przymusowej w Krakowie podczas II wojny światowej.

Powołanie instytucji Muzeum ‒ Miejsce Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Niemiecki nazistowski obóz pracy i obóz koncentracyjny (1942–1945) (w organizacji) jest odpowiedzią na wieloletnie apele o upamiętnienie ofiar KL Plaszow. Muzeum rozpoczęło działalność 1 stycznia 2021 r. Jest współprowadzone przez Gminę Miejską Kraków i Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Muzeum KL Plaszow realizuje projekt, który ma zachować teren poobozowy i zaprezentować losy więźniów i ofiar obozu. W tym celu przygotowane zostaną trasy zwiedzania terenu byłego obozu oraz dwie wystawy stałe: w nowym budynku (Memoriale) oraz w historycznym Szarym Domu.

Poza terenem poobozowym, ale w bezpośrednim jego sąsiedztwie od ulicy Kamieńskiego, planowana jest budowa muzealnego budynku Memoriału. Znajdą się w nim wystawa stała oraz infrastruktura zapewniająca funkcjonowanie miejsca pamięci (parking, informacja, kasa, toalety). Konserwacji i adaptacji na potrzeby wystawiennicze poddany zostanie również istniejący na terenie poobozowym budynek historyczny – Szary Dom, który w latach funkcjonowania obozu mieścił obozową administrację oraz areszt.

Memoriał zostanie wybudowany na działce położonej przy ulicy Kamieńskiego/Swoszowickiej, przylegającej do historycznego terenu KL Plaszow.

Nie, teren dawnego obozu KL Plaszow pozostanie otwarty, nieogrodzony i zielony. Podczas budowy Memoriału i parkingu (poza terenem poobozowym) ingerencja w naturę zostanie ograniczona do niezbędnego minimum. Utworzenie Memoriału i parkingu ma służyć kontrolowaniu rosnącego ruchu turystycznego i autokarowego wokół terenu poobozowego.

Nie, nie zostanie on ogrodzony, a wejście na jego obszar nie będzie biletowane. Bezpośrednia ingerencja w teren poobozowy została ograniczona do minimum. Przewiduje się wyłącznie zabiegi pielęgnacyjne i interwencyjne.

Poprzez budowę Memoriału i utworzenie funkcjonalnego zaplecza dla zwiedzających możliwe będzie kontrolowanie chaotycznego ruchu turystycznego, jaki już dzisiaj utrudnia życie mieszkańców terenów położonych wokół dawnego obozu KL Plaszow. Autokary z turystami będą kierowane na wydzielony parking i nie będą blokować ruchu na ulicy Jerozolimskiej i w jej pobliżu. Uregulowanie ruchu turystycznego jest konieczne, ponieważ z roku na rok coraz więcej osób odwiedza dawny niemiecki nazistowski obóz KL Plaszow. Proces ten został spowolniony przez obostrzenia związane z pandemią, ale ponownie przybiera na sile.

Teren byłego obozu o powierzchni ok. 37 ha nie jest parkiem ani w sensie prawnym, ani w potocznym rozumieniu tego słowa. Obszar ten jest wpisany do rejestru zabytków. Jest także cmentarzem wojennym. Na tym miejscu znajdują się dwa cmentarze żydowskie oraz trzy masowe groby i miejsca egzekucji. Na określenie tego terenu, wyznaczonego ulicami Jerozolimską, Lecha, Pańską i Swoszowicką, używamy wyłącznie nazwy obrazującej jego przeszłość: „teren byłego obozu KL Plaszow”.

Muzeum KL Plaszow realizuje na terenie byłego obozu projekt upamiętnienia, którego celem jest zachowanie substancji zabytkowej terenu poobozowego oraz pamięci o więźniach i ofiarach obozu. Na upamiętnienie składają się trzy elementy: teren poobozowy, Szary Dom przy ul. Jerozolimskiej oraz nowy budynek wystawowy - Memoriał przy ul. Kamieńskiego.

Projekty wykonawcze dotyczą Szarego Domu, terenu po byłym KL Plaszow oraz Memoriału. Na podstawie projektu budowlanego Grupy Projektowej GPP sp. z o.o. zostały przygotowane projekty wykonawcze dla Memoriału (autor: BBC Best Building Consultants sp. z o.o.) oraz dla terenu po byłym KL Plaszow (autor: Grupa Projektowa GPP sp. z o.o). Wykonano także projekty budowlany i wykonawczy dla Szarego Domu; ich autorem jest Biuro Projektów Piotr Wolarek.

W marcu 2023 r. ogłoszono przetarg na zagospodarowanie terenu po byłym obozie Plaszow. W 2023 r. planowane jest ogłoszenie przetargów na budowę Memoriału oraz na roboty budowlane związane z adaptacją Szarego Domu na cele muzealne. Na 2023 r. założono także rozpoczęcie budowy Memoriału.

Wizualizacje do projektów wykonawczych Muzeum KL Plaszow można zobaczyć na stronie internetowej https://plaszow.org/o-muzeum/budowa-muzeum.

Projekty wykonawcze dotyczą historycznego budynku Szarego Domu, nowego budynku muzealnego - Memoriału - oraz rozległego terenu poobozowego o powierzchni ok. 37 ha.

Projekt wykonawczy dla Szarego Domu zakłada przygotowanie we wnętrzach budynku części wystawy stałej, która poprzez opowieść o losach więźniów będzie przedstawiać historię tego miejsca. Adaptacja Szarego Domu na cele muzealne to najtrudniejsze zadanie w procesie inwestycyjnym. Budynek powstał jeszcze przed II wojną światową jako obiekt administracyjny cmentarzy żydowskich. Podczas okupacji niemieckiej, w czasie funkcjonowania niemieckiego nazistowskiego obozu pracy przymusowej i koncentracyjnego Plaszow, mieścił administrację obozową, a w jego piwnicy znajdowały się więzienie i karcer. Po wojnie Szary Dom był użytkowany jako budynek mieszkalny. Właścicielem obiektu jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie. Na mocy porozumienia między Gminą a władzami Krakowa budynek wszedł w skład Muzeum.
Niewielki plac usytuowany przed Szarym Domem ma pomieścić większe grupy, które będą mogły usiąść na ławkach, odpocząć i zapoznać się z makietą przedstawiającą KL Plaszow. Teren ten może też służyć celom edukacyjnym. W Szarym Domu znajdzie się winda dla niepełnosprawnych. Budynkowi ma zostać przywrócony wygląd z lat 40. XX w.

Na obrzeżach terenu poobozowego znajdą się 23 słupy (pylony) z betonu, które oznaczą granice miejsca pamięci. Będą rozstawione co kilkadziesiąt metrów, głównie na drogach wejściowych na teren muzeum. Obok nich znajdą się tablice z regulaminem oraz tablice informacyjne wskazujące mówiące o tym, na jakie miejsce wchodzimy. Plac apelowy w byłym KL Plaszow ma zostać oznaczony poprzez wysypany po jego obwodzie pas szerokości ok. 2,5 m z kruszywa w jasnym kolorze. Cmentarze żydowskie, na których Niemcy wybudowali obóz Plaszow, zostaną oznaczone betonowymi blokami. Znajdująca się na terenie poobozowym wystawa plenerowa zostanie zmodyfikowana. W kilkudziesięciu miejscach zaznaczone będą także relikty poobozowe. Na rozległym terenie poobozowym zostaną poprawione nawierzchnie ścieżek i dróg. Zastosowany zostanie drobny żwir, który jako materiał będzie współgrał z otoczeniem. Zaplanowano także postawienie na terenie byłego obozu kilku ławek.

Nowo wybudowany obiekt – Memoriał – będzie głównym budynkiem muzealnym oraz zapleczem administracyjnym Muzeum. Zostanie przykryty ziemią, widoczna będzie jedynie jego elewacja północna z głównym wejściem. Obok Memoriału znajdzie się parking. Projektant Memoriału Borysław Czarakcziew przewiduje, że obiekt ten będzie otoczony zielenią. Wystawa stała w Memoriale liczyć będzie ok. 500 m kw., a pozostałe 300 m kw. będą zajmować kasy, biblioteka, kawiarnia i toalety. Z Memoriału na teren byłego obozu będzie prowadzić tunel przechodzący pod ul. Swoszowicką. U wylotu tunelu znajdzie się niewielki plac, z którego będzie bezpośrednie przejście na teren poobozowy. Można tam będzie także obejrzeć makietę obozu wg stanu z 1944 r.

W grudniu 2022 r. rozstrzygnięto konkurs na opracowanie koncepcji aranżacji plastycznej wystawy stałej Muzeum – Miejsca Pamięci KL Plaszow w Krakowie. Celem ogłoszonego konkursu było wybranie estetycznej, atrakcyjnej i funkcjonalnej koncepcji aranżacji plastycznej wystawy stałej w Muzeum KL Plaszow, która będzie zgodna z charakterem miejsca pamięci. Elementy stałe wystawy będą wykonane między innymi z kamienia wapiennego, co stanowi odniesienie do historii miejsca. Wystawa będzie tworzona zarówno w Memoriale - nowym budynku muzealnym - jak i w Szarym Domu, istniejącym historycznym budynku znajdującym się na terenie byłego KL Plaszow. W ocenie komisji konkursowej autorzy zwycięskiej pracy zaproponowali aranżację spójną i atrakcyjną pod względem przestrzennym, która właściwie wykorzystuje specyfikę zarówno Memoriału, jak i historycznego Szarego Domu.

Do konkursu zgłoszono sześć prac. Komisja konkursowa za najlepszy uznała projekt pracowni Koza Nostra Studio z Krakowa, która otrzymała pierwszą nagrodę w wysokości 20 000 zł.

Wizualizację wstępnego projektu wystawy stałej w Muzeum KL Plaszow można obejrzeć na stronie internetowej https://plaszow.org/aktualnosc/rozstrzygniecie-konkursu-na-aranzacje-wystawy-stalej.

Pomnik Dźwiękowy będzie wielowarstwową zbiorową kompozycją dźwiękową. Oznacza to, że rozmaici muzycy przygotują różne części kompozycji, która następnie zostanie złożona w jedną całość, zgodnie z przyjętym scenariuszem. Jej kolejne części przypisane będą wybranym miejscom na terenie obozu i będą z nimi związane tematycznie i dźwiękowo. Pomnik Dźwiękowy można rozumieć analogicznie do ścieżki dźwiękowej w filmie. Tutaj jednak dźwięk będzie korespondował nie z obrazem na ekranie kinowym, lecz z krajobrazem byłego niemieckiego nazistowskiego obozu Plaszow. Kompozycję będzie można usłyszeć wyłącznie przez słuchawki pobrane w oddziale muzeum. Pomnik Dźwiękowy obejmie cały teren obozu.

Pomnik Dźwiękowy upamiętni tragiczne wydarzenia mające miejsce w byłym KL Plaszow. Będzie też hołdem złożonym ziemi jako naturalnemu nośnikowi pamięci.

Zadaniem Pomnika Dźwiękowego jest sprawienie, aby zwiedzający chciał zostać na terenie obozu dłużej; aby poczuł silniejszy związek z ziemią, po której będzie spacerował; aby w sposób niedosłowny odczuł historyczny ładunek podłoża, na którym się znajdzie, a jednocześnie jego delikatność, a wreszcie - wagę własnych kroków. Zadaniem Pomnika Dźwiękowego jest również zachęcenie zwiedzających do szukania własnych, indywidualnych ścieżek spaceru.

Kompozycja oryginalna na organy wykonane z płaszowskiego wapienia; nagrania terenowe ziemi na obszarze obozu; nowe utwory do tekstów piosenek wykonywanych w obozie; inne kompozycje dopełniające geometrię Pomnika Dźwiękowego.

Nie. Będzie słyszalny wyłącznie przez słuchawki. Na terenie obozu ani w jego pobliżu nie zostanie zamontowany ani jeden głośnik.

Pomnik będzie dostępny wyłącznie na terenie obozu przez słuchawki z odtwarzaczy       wypożyczanych z Muzeum - Miejsca Pamięci KL Plaszow.

Pomnik Dźwiękowy zostanie ukończony w roku 2025.

Nie. Zwiedzający będą mogli również zwiedzać teren muzeum bez Pomnika Dźwiękowego.

W wymiarze muzyki stworzonej na użytek Pomnika Dźwiękowego autorami są muzyczki i muzycy, kompozytorki i kompozytorzy, wykonawczynie i wykonawcy, artystki i artyści zajmujący się muzyką współczesną, eksperymentalną oraz sztuką dźwięku, a także konstruktor organów kamiennych. Nad Pomnikiem Dźwiękowym pracują również osoby na co dzień zajmujące się akademicko historią i pamięcią, dramaturgią teatralną, sztukami wizualnymi, reżyserią dźwięku, projektowaniem platform multimedialnych.

Na kompozycję złożą się niemal wyłącznie głosy oraz dźwięki lokalnego wapienia i szerzej - ziemi. Dzięki głosom zaproszonych artystek i artystów usłyszymy słowa piosenek śpiewanych w obozie. Pozostały materiał kompozycji będzie pochodził w pierwszej kolejności z płaszowskiego wapienia, z którego na rozmaite sposoby wydobędziemy dźwięk. Użyjemy w tym celu współczesnych metod perkusyjnych, nagramy jego wewnętrzne drgania, ruch powietrza w jego porach, a także stworzymy z niego niepowtarzalny instrument: kamienne organy. Posłużą one do wykonania tego specjalnie napisanego utworu.

Memoriał został zaprojektowany jako główny budynek muzealny. Usytuowany na działce poza terenem wpisanym do rejestru zabytków, ale sąsiadującej z nim, w miejscu dobrze skomunikowanym, ma wprowadzać odwiedzających w historię miejsca pamięci.

Architekci wykorzystali naturalne ukształtowanie terenu i zaprojektowali obiekt wtopiony w skarpę, ukryty pod ziemią, z widoczną jedynie elewacją frontową. Z tego budynku swego rodzaju tunelem prowadzącym pod ulicą Swoszowicką odwiedzający będą mogli wejść na teren miejsca pamięci.

Muzeum stoi na straży pamięci tysięcy ofiar byłego niemieckiego nazistowskiego obozu KL Plaszow. Budowa Muzeum jest podyktowana potrzebą upamiętnienia tragicznej historii tego miejsca i ugruntowania wiedzy o istnieniu obozu i jego ofiarach. Dodatkowo powstanie muzeum ma uchronić okolicznych mieszkańców przed chaosem i utrudnieniami, jakie przynosi niekontrolowany ruch turystyczny. Miejsce pamięci zachowa swój zielony i otwarty charakter.